ORTODOKSI TAFSIR INDONESIA: ANALISIS KITAB FIRDAUS AL-NA’IM KARYA THAIFUR ALI WAFA

Main Article Content

Kurdi Fadal

Abstract

Riset ini mengkaji tentang corak ortodoksi dalam kitab Firdaus al-Naim karya Thaifur Ali Wafa dan pertautannya dengan tradisi masyarakat Madura khususnya ayat-ayat tentang pernikahan. Riset kualitatif ini menggunakan metode content analysis. Dengan teori ortodoksi Henderson, kajian ini menegaskan bahwa tafsir Thaifur menunjukkan kecenderungan ortodoksi yang sangat kuat karena komitmennya pada kitab-kitab mu’tabarah dan pendapat para ulama salaf al-s}a>lih sebagai sumber rujukan, Latar belakang pendidikan dan jaringan keulamaan mazhab Sunni memengaruhi pemikiran tersebut. Namun demikian, ortodoksi pemikiran Thaifur ditunjukkan dengan sikap moderat dan toleran dalam menyikapi pendapat lain. Di sisi lain, ortodoksi penafsiran Thaifur meneguhkan tradisi Madura khususnya dalam masalah poligami, usia pernikahan dan peran suami istri dalam keluarga, menguatkan pemahaman dan budaya patriarki.

Article Details

How to Cite
Fadal, K. (2023). ORTODOKSI TAFSIR INDONESIA: ANALISIS KITAB FIRDAUS AL-NA’IM KARYA THAIFUR ALI WAFA. Al-Bayan: Jurnal Studi Ilmu Al- Qur’an Dan Tafsir, 8(1). https://doi.org/10.15575/al-bayan.v8i1.20562
Section
Articles

References

Afandi, 2018. “Hukum Islam dalam Pemikiran Ulama Madura (Analisis Kitab Bulghah al-Tullab Karya KH. Thaifur Ali Wafa)â€, Et-Tijarie 5 , Nomor 2

Ahamad, B. 2018. Nikah Beda Agama dalam Pandangan Liberalis dan Peraturan Perkawinan di Indonesia. Al-Risalah, 12(01), 1-26.

Akbar, Jamaluddin, 2018. Epistemologi kitab Tafsir Firdaws al Naîm bi Tawdhîh Ma’ânî Âyât al Qur’ân al Karîm karya Thaifur Ali Wafa.†Skripsi. UIN Sunan Ampel Surabaya.

Ali, Moch. 2017. “Bahasa Jawa Kitabi Dialek Madura dalam Naskah ‘Careta Qiyakatâ€, Litera, Vol. 6, Nomor 1

AlÅ«sÄ«, SyihÄb al-DÄ«n MahmÅ«d ibn ‘Abdillah al-, 1415 H. RÅ«h al-Ma’ÄnÄ« BeirÅ«t: DÄr al-Kutub al-‘Ilmiyyah.

Anwar, Rosihon, dkk., 2016. “Kajian Kitab Tafsir dalam Jaringan Pesantren di Jawa Barat,†Jurnal Ilmiah Agama dan Sosial Budaya, Vol. 1.

Arkoun, 1994. “Nalar Islami dan Nalar Modern: Berbagai Tantangan dan Jalan Baru,†terj. Rahayu S. Hidayat. Jakarta: INIS.

Baghawi, 1420 H. Ma’Älim al-TanzÄ«l fÄ« Ma’ÄnÄ« al-Qur’Än, BeirÅ«t: DÄr IhyÄ’ al-TurÄÅ› al-‘ArabÄ«.

Baidan, Nasruddin, 2013. Tafsir Al-Qur'an di Indonesia, Solo: PT Tiga Serangkai Pustaka Mandiri.

Baidhowi, 2015. “Aspek Lokalitas Tafsir Al-IklÄ«l FÄ« Ma’ÄnÄ« Al-TanzÄ«l Karya KH Mishbah Musthafa.†Nun: Jurnal Studi Alquran dan Tafsir di Nusantara, 1 (1).

Bruinessen, Martin van, 2013. Rakyat Kecil, Islam dan Politik, Yogyakarta: Gading.

------------, 1995. Kitab Kuning, Pesantren dan Tarekat: Tradisi Islam di Indonesia, Bandng: Mizan.

Callan, Charles J., 1990. “Orthodoxy†dalam The Catholic Ensylopedia, Vol. 11, New York: Robert Appleton Company.

Chalimy, Muhammad Irfan, 2008. "Pengajian Tafsir al-Qur'an di Pondok Pesantren Al-Furqan Sanden Bantul Yoyakarta," Skripsi UIN Yogyakarta.

DamÄ«rÄ«, AbÅ« al-BaqÄ’ Al-, al-Najm al-Wahhaj fÄ« Syarh al-MinhÄj, Jiddah: Dar al-Minhaj, 2004

Darmawan, Dadang, 2009. “Ortodoksi Tafsir: Respons Ulama terhadap Tafsir Tamsjijjatoel-Moeslimien Karya KH Ahmad Sanoesi,†Disertasi, UIN Syarif Hidayatullah, Jakarta.

------------, 2012. Ortodoksi dan Heterodoksi Tafsir, Refleksi, Vol. 13, No. 2.

DÄwÅ«d, AbÅ«, t.t. Sunan AbÄ« DÄwÅ«d, BairÅ«t: al-Maktabah al-‘Asriyyah

Dimyathi, Afifuddin, 2019. Jam’ al-‘Abīr fī Kutub al-Tafsīr, Malang: Lisan Arabi.

Engineer, Asghar Ali, 1999. Teologi Islam dan Teologi Pembebasan, terj. Agung Prihantoro, Jakarta: Pustaka Pelajar.

Esack, Farid, 2003. On Being a Muslim, Fajar Baru Spiritualitas Islam Liberal-Plural, terj. Nuril Hidayah Yogyakarta: IRCiSoD.

Fadal, Kurdi. 2016. "Studi TafsÄ«r JalÄlain di Pesantren dan Ideologisasi Aswaja." Nun: Jurnal Studi Alquran dan Tafsir di Nusantara 2.2: 26-54.

-------------, 2018. "Genealogi dan Transformasi Ideologi Tafsir Pesantren." Jurnal Bimas Islam, Volume 11, Nomor 1.

-------------, (2016). "Pernikahan di Bawah Umur Perspektif Maqashid Al-qur'an." Jurnal Hukum Islam, Vol. 14, Nomor 1 : 65-92.

Fakih, Mansour, 2001. Analisa Gender dan Transformasi Gender, Yogyakarta: Pustaka Pelajar.

Farid, Mohtazul. (2017). Hegemoni Patriarki Dalam Poligami Kiai di Madura (Doctoral dissertation, Universitas Airlangga).

GhazÄlÄ«, Muhammad ibn Muhammad, IhyÄ’ ‘UlÅ«m al-DÄ«n, BeirÅ«t: DÄr al-Fikr, t.t.

--------------, al-Mustaá¹£fÄ min ‘Ilm al-Uṣūl, Libanon: Muassasah al-Risalah,1999.

--------------, QÄnÅ«n al-Ta’wÄ«l, , Damaskus: t.pen., 1992.

Gusmian, Islah, 2015. “Bahasa dan Aksara dalam Penulisan Tafsir al-Qur’an di Indonesia Era Awal Abad 20â€. Mutawatir: Jurnal Keilmuan Tafsir Hadith, Vol. 5, No. 2.

--------------, 2016. "Tafsir al-Quran Bahasa Jawa: Peneguhan Identitas, Ideologi, dan Politik Perlawanan." Suhuf, Jurnal Pengkajian Al-Qur'an dan Budaya 9.1.

--------------, 2003. Khazanah Tafsir Indonesia, Jakarta: Teraju.

Hairul, Moh Azwar. 2019. "Telaah Kitab Tafsir Firdaus Al-Na’im Karya Thaifur Ali Wafa Al-Maduri." Nun: Jurnal Studi Alquran dan Tafsir di Nusantara 3.2: 39-58.

Hanafi, Hassan, 1981. Qaá¸ÄyÄ Mu'Äá¹£irah fi FikrinÄ al-Mu'Äá¹£ir, Mesir: al-Tanwir.

Harun, Salman, 1999. Mutiara al-Qur'an, Jakarta: Logos.

Hasanah, Uswatun, 2017. “Hak-hak perempuan dalam al-Quran: Studi terhadap Tafsir Firdaws al-Na’im bi Tawdih Ma’ani ayat al-Qur’an al-Karim karya Kiai Taifur ‘Ali Wafa al-Muharrarâ€, Skripsi. UIN Sunan Ampel Surabaya.

Hassan, A. 1929. Tafsir Al-Foerqan Tafsir Qer’an Basa Soenda, Bandung: Taman Poestaka Persatoean Islam.

Hefni, Moh, 2012. "Bhuppa’-BhÄbhu’-Ghuru-Rato (Studi Konstruktivisme-Strukturalis tentang Hierarkhi Kepatuhan dalam Budaya Masyarakat Madura)." Karsa: Journal of Social and Islamic Culture 11.1: 12-20.

------------, 2013. “Islam Madura (Resistensi dan Adaptasi Tokoh Adat atas Penetrasi Kyai di Madura).†Analisis: Jurnal Studi Keislaman, 13 (1), 1-26.

Henderson, John B. 1988. The Construction of Orthodoxy and Heresy: Neo-Confucian, Islamic, Jewish, and Early Christian Patterns, Albany: State University of New York Press.

Hidayah, Ni’matul, 2019. “Tafsir Firdaws al-Naîm dan pertautan terhadap budaya lokal Sumenep Madura,†Skipsi, UIN Sunan Ampel Surabaya.

Ibn ‘ĀsyÅ«r, Muhammad ṬÄhir, 1984. Al-TahrÄ«r wa al-TanwÄ«r, TÅ«nis: al-DÄr al-TÅ«nisiyyah li al-Nasyr.

Ibn Kaśīr, AbÅ« al-FidÄ’ IsmÄ’īl ibn ‘Umar al-, 1999. TafsÄ«r al-Qur’Än al-‘Aẓīm, BeirÅ«t: DÄr Ṭayyibah li al-Nasyr wa al-Tawzī’.

Ichwan, Nur, 2002. "Literatur Tafsir al-Qur'an Melayu Jawi di Indonesia: Relasi Kuasa, Pergeseran dan Kematian", dalam Visi Islam, Jurnal Ilmu-ilmu Keislaman, Volume 1, Nomor 1.

Iskandar, 2015. Penafsiran Sufsitik Surat Al-FÄtihah dalam Tafsir Taj al-Muslimin dan Tafsir al-Iklil Karya Misbah Mustafa, Jurnal Fenomena, Volume 7 No. 2.

Iskandar, Mohammad, 2001. Para Pengemban Amanah, Pergulatan Pemikiran Kiai dan Ulama di Jawa Barat 1900-1950 Yogyakarta: Mata Bangsa.

Itr, Nur al-DÄ«n, 1996. ‘UlÅ«m al-Qur’Än al-KarÄ«m, Damaskus: Maá¹­ba’ah al-ȘabÄh.

Jazuli, M. 2015. Orientasi Pemikiran Kiai Pesantren Di Madura. KARSA: Journal of Social and Islamic Culture, 23 (2), 347-363.

Junaidi, Arif. 2012. “Penafsiran Al-Qur’an Penghulu Kraton Surakarta: Interteks dan Ortodoksi,†Disertasi, Semarang: IAIN Walisongo.

Kamil dan Ramdhani, 2019. “Tafsir al-Qur’an Bahasa Madura.†Suhuf Jurnal Pengkajian al-Qur'an dan Budaya, 12.2: 251-280.

Khalilullah, 2020. “Tafsir Lokal di Era Kontemporer Indonesia,†Tesis Pascasarjana UIN Syarif Hidayatullah, Jakarta.

KhÄzin, ‘AlÄ’ al-DÄ«n ‘AlÄ« ibn Muhammad ibn IbrÄhÄ«m ibn ‘Amr al-, 1415 H. LubÄb al-Ta’wÄ«l fÄ« Ma’ÄnÄ« al-TanzÄ«l, BeirÅ«t: DÄr al-Kutub al-‘ilmiyyah.

Kuntowijoyo, 2001. “Muslim Tanpa Masjid, Esai-Esai Agama, Budaya, dan Politik dalam Bingkai Strukturalisme Transendental,†Bandung: Mizan.

Kurniawati, 2016. “Eskatologi Menurut Prof. Achmad Baiquni dan KH. Misbah Mustafa Bangilanâ€, Tesis UIN Sunan Ampel Surabaya.

Ma'arif, Samsul, 2015. “The History of Madura: Sejarah Panjang Madura dari Kerajaan, Kolonialisme sampai Kemerdekaan.†Araska Publisher.

MahallÄ« dan al-SuyÅ«á¹­Ä«, t.t. TafsÄ«r JalÄlain, Kairo: DÄr al-HadÄ«Å›

Mas’ud, Abdurrahman, 2002. Dinamika Pesantren dan Madrasah, Yogyakarta: Puataka Pelajar.

Moqsith, Abd. "Tafsir atas Poligami dalam al-Qur’an." KARSA: Journal of Social and Islamic Culture 23.1, 2015: 132-148.

Muchlis, Ibrahim, 2019. “Fenomena Poligami Pemuda di Kampung Batuampar Desa Pangbatoh Kec. Proppo Kab. Pamekasan Madura,†Tesis Program Pascasarjana UIN Sunan Ampel.

Muhakamurrohman, Ahmad, 2014. "Pesantren: Santri, Kiai dan Tradisi," Ibda', Jurnal Kebudayaan Islam, Volume 12, Nomor 2, Desember.

Muhammad, Husein, 2002. "Tradisi Istinbath Hukum NU: Sebuah Kritik", dalam Imdadun Rahmat (Ed.), Kritik Nalar Fiqih NU, Jakarta: Lakpesdan.

Mujib, 2016. "Fenomena Tradisi Ziarah Lokal dalam Masyarakat Jawa: Kontestasi Kesalehan, Identitas Keagamaan dan Komersial." Ibda: Jurnal Kajian Islam dan Budaya 14.2.

Mulyadi, Achamd, 2012. "Perempuan Madura pesisir meretas budaya mode produksi Patriarkat." Karsa: Journal of Social and Islamic Culture 19.2: 200-213.

Muslim, t.t. á¹¢ahÄ«h Muslim, BeirÅ«t: DÄr IhyÄ’ al-TurÄÅ› al-‘Arabiy.

Mustafa, Bisri. t.t. Al-IbrÄ«z li Ma’rifah TafsÄ«r al-Qur’Än al-‘AzÄ«z, Kudus: Penerbit Menara.

Mustafa, Misbah, t.t. Al-IklÄ«l fÄ« Ma’ÄnÄ« al-TanzÄ«l, Bangilan: Majelis Ta’lif wa Khottot.

Mustaqim, Abdul, 2012. Dinamika Sejarah Tafsir al-Qur’an, Yogyakarta: Pondok Pesantren LSQ Ar-Rahmah.

-----------, 2017. The Epistemology of Javanese Qur’anic Exegesis: A Study of á¹¢Äliḥ Darat’s FayḠal-RaḥmÄn. Al-Jami'ah: Journal of Islamic Studies, 55.2: 357-390.

NawawÄ«, AbÅ« ZakariyyÄ Muhy al-DÄ«n, 1392 H. al-MinhÄj Syarh á¹¢ahÄ«h Muslim, BeirÅ«t: DÄr IhyÄ’ al-TurÄÅ› al-‘ArabÄ«.

NawawÄ«, Muhammad ibn ‘Amr, 1417 H. MarÄh LabÄ«d, BeirÅ«t: DÄr al-Kutub al-Ilmiyyah.

Niehof, Anke, 1985. “Women and fertility in Madura (Indonesia).†PhD Thesis Leiden: Leiden University.

Noer, Deliar, 1996. Gerakan Modern Islam di Indonesia 1900-1942, Jakarta: LP3ES.

Pribadi, Y., 2013. “Religious Networks in Madura: Pesantren, Nahdlatul Ulama, and Kiai as the Core of Santri Culture.†Al-Jami'ah: Journal of Islamic Studies, 51(1): 1-32

Puppo, L. (2019). The paradoxes of a localised Islamic orthodoxy: Rethinking Tatar traditional Islam in Russia. Ethnicities, 19(2), 311-334.

Qaá¹­á¹­Än, MannÄ’ KhalÄ«l al-, 1973. MabÄhiÅ› fÄ« UlÅ«m al-Qur’Än, RiyÄá¸: MansyÅ«rÄt al-‘Aá¹£r al-HadÄ«Å›.

Qurá¹­ubÄ«, Abu ‘Abdillah Muhammad ibn Ahmad al-, 1964. Al-JÄmi' li AhkÄm al-Qur'Än, Kairo: DÄr al-Kutub al-Mishriyyah.

Raibin. (2017). "The Practice of Polygamy Amongst Kyai." Istiqro 15.01: 69-88.

Ramdhani dan Kamil, 2020. “Tafsir Alquran Bahasa Madura: Mengenal Tapsèr Sorat Yaa-siin (BhasaMadhura) Karya Muhammad Irsyad. Nun: Jurnal Studi Alquran dan Tafsir di Nusantara, 5.1: 117-143.

RÄzÄ«, AbÅ« ‘Abdillah Muhammad ibn ‘Amr al-, 1420 H. MafÄtih al-Ghayb, BeirÅ«t: DÄr IhyÄ’ al-TurÄÅ› al-‘ArabÄ«.

Riddell, Peter, 1984. Abdurrauf al-Singkili’s Tarjuman al-Mustafid: A Critical Study of His Treatment of Juz 16, Disertasi Doktoral Australian National University.

Rohmana, Jajang, 2014. “Memahami al-Qur’an dengan Kearifan Lokal: Nuansa Budaya Sunda dalam Tafsir al-Qur’an berbahasa Sunda.†Journal of Qur'an and Hadith Studies, 3(1): 79-99.

Rusli, Ris’an, 2013. Tasawuf dan Tarekat: Studi Pemikiran dan Pengalaman Sufi, Jakarta: RajaGrafindo.

Sa’dan, Masthuriyah, 2015. “Menakar Tradisi Kawin Paksa di Madura dengan Barometer HAMâ€, Musawa, Vol. 14, Nomor 2, 2015

á¹¢ÄbÅ«nÄ«, Muhammad ‘ĀlÄ« al-, 1980. Rawai’ al-BayÄn, BeirÅ«t: Maktabah al-GhazÄlÄ«.

------------, 1997. á¹¢afwah al-TafÄsÄ«r, Kairo: DÄr al-á¹¢ÄbÅ«nÄ« li al-ṬibÄ’ah wa al-Nasyr wa al-Tawzī’.

Saenong, Farid F. 2006. “Vernacularization of the Qur’an: Tantangan dan Prospek Tafsir Al-Qur’an di Indonesiaâ€, Jurnal Studi Al-Qur’an, Vol. 1, No. 3.

á¹¢Älih, Maryam Muhammad, MuṣṭalahÄt al-MażÄhib al-Fiqhiyyah, Dar Ibn Hazm, 2002, h. 274.

Sanusi, Ahmad, 1931/1349 H. Malja’ al-ṬÄlibÄ«n fÄ« TafsÄ«r KalÄm Rabb al-‘ĀlamÄ«n, Pangadjaran Basa Soenda (Batavia Centrum, Kantor Cetak Al-Ittihad.

------------, t.t., Rawá¸at al-‘IrfÄn fÄ« Ma’rifat al-Qur’Än, Sukabumi: Pesantrén Gunung Puyuh.

SarakhsÄ«, Syams al-Din Abu Bakr al-, 2000. Al-MabsÅ«á¹­, BeirÅ«t: DÄr al-Fikr.

Sari, Titi Nur Indah, 2016. Fenomena Pernikahan Usia Muda di Masyarakat Madura (Studi Kasus di Desa Serabi Barat Kecamatan Modung, Kabupaten Bangkalan). Skrpisi Fakultas Syariah dan Hukum UIN Syarif Hidayatullah Jakarta.

Sedyawati, Edi, dkk, 2001. Sastra Jawa: Suatu Tinjauan Umum, Jakarta: Pusat Bahasa Balai Pustaka

Shihab, M. Quraish, 2002. Tafsir al-Mishbah: Pesan, Kesan, dan Keserasian al-Qur’an, Jakarta: Lentera Hati.

Siregar, Ferry Muhammadsyah, 2014. "The Rule of Religious Leaders in the Study of Tafsir in Indonesia", Disertasi, Gajah Mada University Yogyakarta.

Steenbrink, Karel A., 1984. Beberapa Aspek Tentang Islam Di Indonesia Abad Ke-19, Jakarta: Bulan Bintang.

Sudarso, Keban, Phillipus Edy dan Siti Mas’udah, 2019. “Gender, Religion and Patriarchy: The Educational Discrimination of Coastal Madurese Women, East Javaâ€. Journal of International Women's Studies, 20(9), 2-12.

Sugiarti, E. 2009. “Marginalisasi Wanita Madura.†Jurnal Sejarah Lontar, 6(1): 40-57.

Surahman dan Siregar, 2015. "Telaah atas Karya Tafsir di Indonesia: Studi atas Tafsir al-Bayan Karya Tm. Hasbi al-Siddiqi." Afkaruna: Indonesian Interdisciplinary Journal of Islamic Studies 9.1: 37-49.

Suryadilaga, Alfatih, dkk, 2010. Metodologi Ilmu Tafsir, Yogyakarta: Teras.

Syafi’ī, Muhammad ibn IdrÄ«s al-, 1990. Al-Umm, BeirÅ«t: DÄr al-Ma’rifah.

Syafi'i, Sufyan, "Urgensitas Sanad sebagai Modal Sosial Pesantren dalam Deradikalisasi Islam." The International Journal of Pegon: Islam Nusantara Civilization, 3.02, 2020: 161-190.

Syihabuddin, 2004. Karakteristik Tafsir Marah Labid, Pusat Penelitian Departemen Agama RI IAIN Lampung.

ṬabarÄ«, Muhammad ibn JarÄ«r ibn YazÄ«d ibn Kaśīr ibn al-GhÄlib al-, 2000. JÄmi’ al-BayÄn fÄ« Ta’wÄ«l Ä€y al-Qur’Än, BeirÅ«t: Muassasah al-RisÄlah.

Tirmiżī, 1998. Sunan al-Tirmiżī, BeirÅ«t: DÄr al-Gharb al-IslÄmÄ«

Völker, 2012. “Quran and Reform: Rahman, Arkoun, Abu Zayd†Doctoral dissertation, University of Otago.

Wadud, Amina, 1994. Wanita Dalam al-Qur'an, Bandung: Pustaka.

Wafa, Thaifur Ali, Firdaus al-Na’im bi Taudhih Ma’ani Ayat al-Qur’an al-Karim, T.t.p.: t.n.p., t.t.

Żahabī, Muhammad Husain al-, 1995. Al-Tafsīr wa al-Mufassirūn. Kairo: Maktabah Wahbah.

ZamahsyarÄ«, 1407 H. al-KasysyÄf, BeirÅ«t: DÄr al-KitÄb al-‘Arabiy.

ZarkasyÄ«, AbÅ« ‘Abdillah Badr al-DÄ«n, Muhammad ibn ‘Abdillah al-, 1959. al-BurhÄn fÄ« ‘UlÅ«m al-Qur’Än, BeirÅ«t: Dar IhyÄ’ al-Kutub al-‘Arabiyyah.

ZarqÄnÄ«, Muhammad ‘Abd al-‘Aẓīm al-, 1367 H. ManÄhil al-'IrfÄn fÄ« 'UlÅ«m al-Qur'Än, Maá¹­ba'ah ‘ĪsÄ al-BÄb al-HalabÄ«.

ZuhailÄ« Wahbah, 1999. al-, al-Fiqh al-IslÄmÄ« wa Adillatuh, BeirÅ«t: DÄr al-Fikr.

Zuhdi, M. Nurdin. 2014. Pasarraya Tafsir Indonesia, Yogyakarta: Kaukaba.